«Աֆղանստան կամ Իրաք բեռներ տեղափոխելու միջանցքին վերաբերող կարևորագույն որոշումը սաունայո՞ւմ է քննարկվել»

«ՈՒՇ Է, ԲԱՅՑ ՈՒՇԱՑԱԾ ՉԷ»
«Իրավունքը de facto»-ի հարցերին պատասխանում է ԱԺ պատգամավոր ՎԻԿՏՈՐ ԴԱԼԼԱՔՅԱՆԸ
-Պարոն Դալլաքյան, փորձագետների մեծ մասը կարծում է, որ այսօր տարածաշրջանում գրեթե համանման վիճակ է, ինչ նախորդ դարասկզբում: Որպես պատմաբան և քաղաքագետ, համաձա՞յն եք այդ տեսակետին:
-Ընդհանուր առմամբ` այո: Պատմական զուգահեռները տեղին են, որովհետև նախորդ դարասկզբի և այսօրվա տարածաշրջանային խաղացողները գրեթե նույնն են` ԱՄՆ, Ռուսաստան, եվրոպական որոշ երկրներ, Թուրքիա: 1918 թ. Հայաստանի Հանրապետության արտաքին քաղաքականության պրոբլեմները ևս կողմնորոշումների, հարևանների հետ փոխհարաբերությունների (Ադրբեջանի առումով` Լեռնային Ղարաբաղ, Նախիջևան, Վրաստանի` Ջավախք) խնդիրներն էին:
Ե՛վ 20-րդ դարում, և՛ այսօր ռուսական իմպերիան, տնտեսական թուլության պատճառով, փորձում է իր ազդեցությունը տարածել մերձակա բուֆերային գոտու, հատկապես Բալկանների, Հարավային Կովկասի վրա: Պատմականորեն ապացուցվել է, որ այս երկու տարածաշրջանները Ռուսաստանի համար կենսական նշանակության գոտիներ են, և եթե ուշադրություն դարձնեք, ռուս-թուրքական բոլոր պատերազմները, մասնավորապես 1787 թ. սկսած, հիմնականում մղվել են Սև ծովի տարածաշրջանում ռուսական ազդեցությունը տարածելու համար: Եվ ես չեմ բացառում, որ ռուս-թուրքական ներկայիս մերձեցումը վերջին հաշվով չհանգեցնի նրանց «խոր» մրցակցության հենց Կովկասում:
-Ռուսաստան-Թուրքիա տանդեմն այսօր առաջնահերթ գերխնդիր ունի` տարածաշրջանից ԱՄՆ-ին դուրս մղելու։ Կա՞ր նախորդ դարում այդպիսի մոտիվացիա:
-Նախորդ դարասկզբին այդպիսի մրցակցություն նույնպես առկա էր. ԱՄՆ-ն այն ժամանակ ևս փորձում էր իր ազդեցությունը տարածել Կովկասի վրա. հենց միայն Վիլսոնի ծրագիրը` Հայաստանին առնչվող, բավարար է տարածաշրջանում ազդեցության համար մղվող պայքարի քարտեզն ընկալելու համար:
-Նկատի ունեք Սևրի դաշնագի՞րը` մոտ 90 հազար քառակուսի կիլոմետր Հայաստանով: Տեսնո՞ւմ եք, պատմականորեն ինչ է դուրս գալիս, պարոն Դալլաքյան, մենք անվերջ ապավինում ենք «ռսի օրհնված ոտին», պաչում «ռսին», դնում ենք մեր ճակատներին, բայց պարզվում է՝ ԱՄՆ-ը շատ ավելի շահեկան ծրագրեր է մեզ առաջարկում:
-Նախ` կա մեկ շատ կարևոր սկզբունք. եթե որևէ պետություն իր քաղաքականությունն իրականացնելիս ապավինում է մեկ այլ պետության, ապա այդ պետությունն ապագա չունի: Սա, իհարկե, հայտնի աքսիոմատիկ ճշմարտություն է: Մեր դեպքում պատմականորեն այնպես է ստացվել, որ տարածաշրջանային այս մեծ խաղում մշտապես առկա են եղել բոլոր գլոբալ խաղացողները, և եթե Հայաստանն անզգուշություն ունենա նրանցից որևէ մեկին կուրորեն ապավինելու, հետևանքները չեն ուշանա:
-Արդեն, պարոն Դալլաքյան, արդեն ու այս պահին մենք դարձյալ դրսևորում ենք հավկուրության խոր սիմպտոմներ՝ դեպ մայր Ռուսիա:
-Ընդհանուր առմամբ համաձայն եմ Ձեզ հետ, որ, այո, այս փուլում հայաստանյան արտաքաղաքական բալանսը խախտվում է՝ հօգուտ Ռուսաստանի, ինչը պայմանավորված է էներգետիկ, տնտեսական և ռազմական անվտանգության հարցերով: Ռուսաստանը մեր ռազմավարական դաշնակիցն է, բայց նրա հետ հարաբերությունները երբեք չի կարելի կառուցել այլ երկրների հետ մեր բնականոն փոխհարաբերությունների հաշվին:
-Դրա համար էլ կրկնվում է դասը, և նախորդ դարասկիզբը գալիս, տնավարի տեղավորվում է այս դարասկզբի «կոնտեքստում»:
-Թերևս օգտագործեմ Հայաստանի վարչապետներից Քաջազնունու արտահայտությունը. այո, Հայաստանը կրկին հայտնվում է «մուրճին և սալին արանքում»: Իսկ Առաջին հանրապետությունը կործանվեց ռուս-թուրքական հայտնի գործարքի պատճառով:
-Ինչո՞ւ չաշխատեց Սևրի դաշնագիրը, պարոն Դալլաքյան, ի՞նչ չարվեց այն ժամանակ, որ պիտի արվեր:
-Չաշխատեց վերը նշված բալանսավորված քաղաքականությունը: Հայաստանի 1918-19 թթ. քաղաքական ղեկավարներն ունեին ընդգծված արևմտամետ կողմնորոշում:
-Դուք նկատի ունեք, որ նրանք մասոնական օթյակների ընդգծված ներկայացուցիչնե՞ր էին:
-Նման գնահատականներ նույնպես կան, բայց ես տվյալ պարագայում չէի ցանկանա մասոնության կամ աշխարհը «300-ի կոմիտեի» կողմից ղեկավարվելու նրբերանգների մեջ խորանալ:
-Եվ, այնուհանդերձ, ինչո՞ւ մյուսների դեպքում «մասոնականությունն» աշխատում է, մեր դեպքում` ոչ: Գիտե՞ք, եկեք չկասկածենք ո՛չ Քաջազնունու, ո՛չ Վրացյանի և, ընդհանրապես, Առաջին հանրապետության ղեկավարների՝ առ Հայաստան նվիրվածությանը, չնայած, ի դեպ, եթե չեմ սխալվում, Վրացյանը նույնիսկ 33-րդ` ամենաբարձր օթյակի ներկայացուցիչ էր. իրենք շատ գիտակցաբար, իրենց ասելով` հանուն հայրենիքի փրկության գնացին դրան, բայց դա չաշխատեց... Իսկ գուցե մեր սխալը հենց էդտե՞ղ է, որ մենք մեր ինքնաբանությունը (այսօր շատ է խոսվում ինքնության մասին) պետք է որոնենք ու ըստ այդմ համադրվենք մեծ աշխարհին:
-Գիտե՞ք, մեր ապագայի բանալին հենց հայ ֆենոմենի բացահայտումն է և մեր անհատականության բազմազանության խնդիրն ազգային բազմազանության հետ զուգահեռելը: Բացեմ փակագծերը. որպես անհատապաշտներ, ինդիվիդումներ, հայերը մեծ թափով զարգանում են, բայց երբ այդ ամենը զուգակցվում է ազգային և պետական հիմնախնդիրներին, հայը, ցավոք, չի կայանում որպես ամբողջություն: Դե, հիմա եկեք հարցնենք` ինչո՞ւ հրեական կապիտալը դառնում է հրեական քաղաքականություն, իսկ հայկական կապիտալը հայկական քաղաքականության չի վերածվում:
-Դա հնչեցնում եք որպես հռետորական հարցադրում, հա՞: Իսկ ես կարող եմ պատասխանել այդ հարցադրմանը, որովհետև մասոնիզմը սեփական խորքից դեպ աշխարհ գնալն ու աշխարհում հարմար տեղավորվելն է: Իսկ մերի ֆենոմենը կայանում է նրանում, որ մենք պետք է աշխարհից գանք ու տեղավորվենք մեր ինքնության էն խորքում, որում ապրում է գենոֆոնդում պահպանված հայը: Իսկ դա շատ ցավոտ ու դաժան բան է, մենք չենք ուզում դա անել ու գնում- կախվում ենք «ռսի» և կամ «այլի» «օրհնած ոտից», մեր բավականին բարձր էներգիան տալիս նրան, ու որ ներքին էներգիա ենք տվել, նրանք էլ պարտավոր են դառնալ ու գալ, վերցնել նաև մեր նյութական-ռազմավարական էներգիաները ևս: Բա՜:
-Լեզվակոխ մի անի, այդ նրբերանգները գոյություն ունեն:
-Անցանք առաջ. հաջորդ հարցս է. որ Առաջին հանրապետության իշխանություններն էդպիսին էին` արևմտամետ, բա այսօրվա իշխանություննե՞րն ինչպիսին են։ Ի դեպ, նրանք յուրացրե՞լ են անհրաժեշտ դասերը և կամ՝ ի զորո՞ւ են յուրացնելու:
-Այսօրվա իշխանությունները, ցավոք, ապահովագրված չեն նախորդների սխալները կրկնելուց: Նրանք պարտավոր են լուրջ ինստիտուտներ հիմնել, որոնք կմշակեն արտաքին քաղաքականության, տնտեսական համապատասխան ֆունդամենտալ մոտեցումներ:
-Չե՞նք ուշացել:
-Ուշացել ենք: Կոնկրետ օրինակ. Հայաստանի արտաքին գործերի նախարարը մի քանի անգամ հայտարարել է, որ ինքը ողջունում է թուրքական ծրագիրը` կովկասյան պլատֆորմին վերաբերող: Հարց. ի՞նչ է հայտնի այդ պլատֆորմի ուղղությունների և կոնցեպցիայի մասին: Հայաստանի Հանրապետությունում ո՞ր պետական ինստիտուտն է համապատասխան վերլուծություններ կատարել այդ պլատֆորմում Հայաստանի ընդգրկվելու վերաբերյալ: Հիմա. Թուրքիան Կովկասում հստակ խնդիրներ է դրել, որոնք պետք է լուծի, ուստի հայտարարում է` Կովկասյան այդ պլատֆորմում չպետք է ներառված լինի Իրանը, և մեզ առաջարկում է միանալ այդ պլատֆորմին, որի մասին առայժմ ոչինչ հայտնի չէ: Եվ, այնուհանդերձ, դա չի խանգարում, որ ՀՀ ԱԳ նախարարն ասի՝ մենք ողջունում ենք այդ պլատֆորմը:
Իսկ ես նշեմ այդ նախաձեռնության վտանգները. փաստորեն, Թուրքիան առաջարկում է պլատֆորմին միանալ Ռուսաստանին, Վրաստանին, Ադրբեջանին և Հայաստանին: Հիմա. Թուրքիան ի՞նչ պրոբլեմներ ունի Ռուսաստանի հետ. այս պահին և վերջին հաշվով` հիմնականում չունի: Թուրքիան պրոբլեմներ չունի նաև Ադրբեջանի հետ, նույնպիսիք չունի Վրաստանի հետ. ես խոսում եմ լուրջ պրոբլեմների և ոչ մրցակցության մասին: Բայց ահա՝ Թուրքիան լուրջ պրոբլեմներ ունի Հայաստանի հետ: Հայաստանը պրոբլեմներ ունի Ադրբեջանի հետ, մասամբ` Վրաստանի հետ: Ի՞նչ է ստացվում. արդյո՞ք ոչ այն, որ Թուրքիան կփորձի այդ պլատֆորմն օգտագործել հայ-վրացական կնճիռներում և հայ-ադրբեջանական կոնֆլիկտներում իր դերակատարությունը բարձրացնելու` արբիտրի դեր ստանձնելու համար:
Դաս առաջին. Հայաստանը, մասնավորապես, պարտավոր է իր հարևանների հետ ունենալ խիստ բնականոն հարաբերություններ:
-Ականջներս այրվեցին այդ դեկլարացիան լսելով. կոնկրետ ի՞նչ պիտի անի Հայաստանը:
-Գիտե՞ք, շատ կարևոր մի հարց կար, որին մենք չանդրադարձանք վերևում. Առաջին հանրապետության ղեկավարները մեկ կոնֆլիկտը չավարտած` անցնում էին մեկ այլ հարևանի հետ կոնֆլիկտին, ինչն անչափ վտանգավոր է:
Կարծում եմ` մեկընդմիշտ պարզ է. մեծ պետություններն ունեն մեծ շահեր և փոքր պետությունների շահերը նրանք ցանկացած պահի զոհաբերում են այդ շահերի սպասարկման համար: Սա պետք է շատ պարզ գիտակցել և յուրացնել, որպեսզի ներկայիս Հայաստանը չհայտնվի Խրիմյան հայրիկի` «թղթե շերեփի» վիճակում: Սա համարենք երկրորդ դասը:
Ինչ վերաբերում է «դեկլարացիային», ապա այսօր գործող նախագահը ոչ միայն հայտարարություններ է անում, այլև գործնական քայլեր է կատարում` թեկուզ դժվարին պայմաններում, հարևանների հետ փորձում է հարաբերություններ պահպանել-հաստատել:
-Օրինակ:
-Օրինակ` օգոստոսյան ռուս-վրացական զինաբախման պայմաններում Սերժ Սարգսյանը չգնաց Աբխազիան և Օսիան ճանաչելու քայլին: Երկրորդ` Թուրքիայի հետ ունենալով լրջագույն խնդիրներ նախագահը գնաց ռիսկի և, այսպես կոչված, ֆուտբոլային դիվանագիտության սկիզբ դրեց:
-Նախորդ դարում մերոնք այդպես չէի՞ն անում:
-Նախորդ դարում ֆուտբոլը մեզանում այնքան էլ զարգացած չէր, Հայաստանն էլ ֆուտբոլի հավաքական չուներ:
-Հումորն ընդունեցինք ու անցանք առաջ: Քաղաքականությունը հնարավորի և պրագմատիկի արվեստ է, առավել ստույգ` կա ինչ-որ սահման, որից հետո ոչ մեկը չի ցանկանում սպիտակ ձեռնոցներով գործել և այն էլ Ռուսաստանը. նա շատ արագ մուրճը խփում է սալին, իր ուզածին հասնում, իսկ թե դա կլինի հոկտեմբերի 27-ի (ես վկայակոչում եմ Լիտվինենկոյին), թե մարտի մեկի (սա էլ ասում եմ՝ հիշելով ռուս գեներալ Երյոմինին՝ Մյասնիկյանի արձանի մոտ) գնով, «իրեն» չի հետաքրքրում: Ի՞նչ պիտի անենք, որ էդպես չլինի:
-Գիտե՞ք, եթե փոքր երկրները զոհաբերվելու հակումներ են դրսևորում, ապա մեծ պետություններն առանց աչքները թարթելու և անպայմանորեն այդ երկրները զոհաբերում են:
-Նախորդ դարասկզբին մենք զոհաբերվելու հակումներ դրսևորո՞ւմ էինք:
-Այն առումով, որ վարում էինք միավեկտոր արտաքին քաղաքականություն, չէինք գիտակցում տարածաշրջանային զարգացումները: Իսկ ո՞րն էր տարածաշրջանային զարգացումը. հզոր Ռուսաստանը նպատակ էր դրել խորհրդայնացնելու ամբողջ Կովկասը: Հակառակ գնալ այդ ամենին, խելամիտ չէր: Պատմագիտության մեջ կա տեսակետ՝ ելնելով ազգային շահերից, որը, ի դեպ, Ադրբեջանը կատարեց (Ադրբեջանը մեկ օրվա ընթացքում դրեց բոլշևիկյան գլխարկ՝ Ադրբեջանը փրկելու, Ղարաբաղը, Նախիջևանը ստանալու համար), իսկ Առաջին հանրապետության ղեկավարներն այդքան քաղաքական հեռատեսություն չունեցան:
-Ի՞նչ պիտի անեին:
-Օրինակ, կարող էին ինչ-ինչ պայմաններով ընդունել բոլշևիկների առաջարկները. ընդ որում, սա պետք չէ ընդունել որպես մեղադրանք Առաջին հանրապետության ղեկավարների հասցեին, այլ ընդունել որպես դիտարկում:
-Իսկ հիմա ի՞նչ պետք է արվի. երկրորդում եմ՝ արդյո՞ք չենք ուշացել:
-Դուք բարձրացնում եք լրջագույն հարցեր, բայց ես երկրորդում եմ՝ ուշ է, բայց ուշացած չէ, պետք է համապատասխան քայլեր ու համապատասխան վերլուծություններ արվեն և դրանք համապատասխան պրակտիկ գործունեության վերածվեն:
Քիչ առաջ Դուք օրինակ բերեցիք Բժեզինսկու` «Մեծ շախմատային խաղատախտակ» հայտնի աշխատությունը, այո, այդ վերլուծությունները կատարվում, ներկայացվում են իրենց երկրի ղեկավարությանը, համապատասխան ինստիտուտները զբաղվում են դրանցով, մշակում-իրականացնում անհրաժեշտ քաղաքականություն: Հայաստանում այդ ամենը տեղի չի ունենում: Չկան տրադիցիաներ: Քոչարյանի ժամանակ, 1999-ից սկսած, Անվտանգության խորհրդի որևէ նիստ տեղի չի ունեցել: Հարց. կարևորագույն որոշումը` միջանցք տալ Աֆղանստան կամ Իրաք բեռներ տեղափոխելու, թեկուզ հումանիտար, սաունայո՞ւմ է քննարկվել. որտե՞ղ է քննարկվել. չէ՞ որ այդպիսի որոշումները կարող էին հանգեցնել Հայաստանի համար լուրջ բացասական հետևանքների, ինչպիսիք` չասեմ այս պահին:
Ցանկացած նորմալ երկրում նման հարցերը քննարկվում են Անվտանգության խորհրդում, ԱԺ-ում, կառավարությունում. քանի՞ անգամ են այդ ատյաններում նման հարցեր քննարկվել, հիշո՞ւմ եք:
Հաջորդ օրինակը բերեմ` ռուս-վրացական բախում։ Հայաստանը մոտավորապես 10 օր կաթվածահար վիճակում էր, որևէ վերլուծություն համապատասխան ինստիտուտները կատարե՞լ են, արդյոք, ի՞նչ արձանագրումներ կան այդ առնչությամբ: Չեն կատարել: Որ նման իրադրություն կրկնվի, ի՞նչ քայլեր պետք է իրականացվեն: Չի արձանագրված: Այդ և մնացյալ լրջագույն հարցերն արդյոք քննարկվե՞լ են և կամ քննարկվելո՞ւ են ՀՀ Անվտանգության խորհրդում: Ես թերահավատ եմ:
-Ձեր հարցադրում-մեղադրանքներն ո՞ւմ են ուղղված, պարոն Դալլաքյան:
-Ես մեղադրանքներ չեմ հնչեցնում, այլ մտահոգություններ:
-Իսկ ի՞նչ պետք է արվի, որ նախագահը ոչ միայն ինստիտուտներ ստեղծի, այլև միանձնյա որոշումներ կայացնելու պրակտիկային մեզանում վերջ դնի, իշխանական մնացյալ ատյանները և հատկապես Ձեր նշած ինստիտուտները ևս մի քիչ իրացվեն: Նկատենք՝ առ այս պահը ոչ մեկը չգիտի, թե ինչ կա Սերժ Սարգսյանի «գլխում»` քաղաքապետի հարցում, և շատերը, որոնք սիրում են տիկնիկը ջարդել, որպեսզի տեսնեն` ինչ կա այնտեղ, հիմա չգիտեն՝ ո՞նց վարվեն: Ի դեպ, այդպես էր ԱԺ նախագահ, ՀՀԿ ֆրակցիայի նախագահ նշանակելու «օրերին» ևս:
-Ձեր բարձրացրած մտահոգության հետ չհամաձայնելն անհնար է: Ցավոք, ՀՀ թե՛ առաջին, թե՛ երկրորդ, թե՛ երրորդ նախագահների աքիլլեսյան գարշապարը նրանց կադրային քաղաքականությունն էր:
-Կարո՞ղ է` պաշտոն եք ուզում, պարոն Դալլաքյան:
-ՈՒրեմն, ես մինչև 2012 թ. խորհրդարանի լիազորությունների ավարտը լինելու եմ ԱԺ շարքային պատգամավոր:
-Հետո` կամ վարչապետ, կամ նախագա՞հ։ Չե՜ք հասցնի, այդ պաշտոնները զբաղեցրած կլինի «Ֆլեշ» ընկերության նախագահ Բարսեղ Բեգլարյա՜նը:
-Ինչպես միշտ, հիացած եմ Ձեր վառ երևակայությամբ:
-Եզրափակենք բուն զրույցը:
-Եզրափակելով, իսկապես, վերը նշված անչափ կարևոր թեման, պետք է ասեմ՝ ստեղծված աշխարհաքաղաքական և տարածաշրջանային համալիր մարտահրավերների պայմաններում գործող նախագահն այլընտրանք չունի. նա պարտադրված է լրջագույն հիմնահարցերը քննարկել լրջագույն ինստիտուտների հետ, ու կարծում եմ, որ այդպես էլ կվարվի:
Զրույցը վարեց Կարմեն ԴԱՎԹՅԱՆԸ

Մեկնաբանություններ